Ważnym z punktu widzenia kształtowania przestrzeni jest wygląd elewacji projektowanych obiektów. Dobór materiału wykończeniowego spoczywa na projektancie. Zdarza się, że mamy szeroki wachlarz możliwości wyboru tegoż materiału, ale również bywa, iż to co możemy zastosować jest nam narzucane przez prawo miejscowe. Ma to miejsce w przypadku obiektów wpisanych do rejestru zabytków, terenów objętych ochroną konserwatorską lub przestrzeni zabudowanej, gdzie przyjmuje się zasadność kontynuacji bądź konsekwencji wcześniej zastosowanych już materiałów.
Z doświadczenia projektanta wnioskuję, że wskazywane często przez przepisy miejscowego planu zagospodarowania terenu, jako pożądane, są materiały szlachetne, a na te składają się: kamień, drewno oraz cegła. To właśnie ten ostatni zyskuje w obecnych czasach na popularności. Niegdyś kamień i drewno szczyciło się częstym zastosowaniem, a dziś to cegła dominuje w intensywności przyjętych rozwiązań.
W XXI w. mamy wielu producentów, którzy wytwarzają na światową skalę cegłę różnych formatach, kształtach i kolorach. Popularnym stał się klinkier oraz klinkier ceramiczny. Nie mniej często stosuje się cegły licowe, cegły okładzinowe oraz cegły licowe ręcznie formowane. Płaszczyzna cegieł może być gładka, chropowata lub perforowana. Ponadto ten szlachetny materiał elewacyjny może być formowany lub cięty maszynowo, układany w formie lub wyciskany stemplem przez ramy stalowe.
W dobie konieczności dbania o środowisko, ważnym aspektem w technologii produkcji tego materiału jest to, iż jest on w 100% naturalny, wypalany jest z gliny, bez dodatku wapna, cementu i innych sztucznych, negatywnych składników.
HISTORIA
Glina jako materiał budowlany była powszechna już w czasach starożytnego Egiptu i Babilonu. To tam do surowca dodawano wodę, formowano w odpowiedni kształt i suszono na słońcu, uzyskując materiał o regularnym kształcie. Proces suszenia posiadał jednak dość dużą wadę - glina po wysuszeniu często ulegała spękaniu. Nie mniej jednak te prosto kształtne i powtarzalne bryły okazały się być łatwe w zastosowaniu i stały się pierwowzorem współczesnej cegły. Znanymi z produkcji tego ceramicznego materiału były też ludy z Jordanii, szczególnie zamieszkujący miasto Jerycho oraz budowniczowie z Dalekiego Wschodu – Hindusi oraz Chińczycy. Warte podkreślenia jest to, że w zależności od części świata profil rozwoju cegielnictwa był inny. I tak Chiny kładły główny nacisk na materiał który dziś nazywamy dachówką, kraje muzułmańskie stawiały na ornamentykę, a Rzymianie przodowali w ceglanych konstrukcjach łukowych.
W średniowiecznej Europie to Niemcy, Francja i Lombardia przodowały w produkcji cegły ceramicznej, wznosząc z niej mury obronne, zamki czy też obiekty sakralne. Ceramika, z racji swoich właściwości, wykorzystywana była również do budowy fos. Pierwszymi, którzy podjęli się masowego, zmechanizowanego wytwarzania cegieł byli Anglicy. Nie mniej jednak to Niemcom przypisuje się zrewolucjonizowanie tejże produkcji, gdyż to oni zastosowali prasę ceglarską. Natomiast stworzony przez Friedricha Hoffamnna i opatentowany w 1858 r. piec kręgowy stał się przełomem w produkcji na przemysłową skalę.
Aktualnie w 2020 r mija 811 lat, kiedy to na ziemiach polskich zaczęto rozpowszechniać ceramikę budowlaną. Jako pierwowzór polskiego cegielnictwa przyjmuje się kościół cystersów w Kołbaczu, powstały w 1210 r. i wskazywany przez znawców historii architektury jako pierwsza monumentalna budowla, w całości wykonana z cegły1.
Znajomość technologii produkcji przywędrowała na ziemie polskie z Zachodu, głównie z Niderlandów, Danii, Saksonii i Włoch. Nasi lokalni cegielnicy zaczęli wdrażać umiejętności wytwarzania i wypalania cegieł i produkować je na większą skalę. Proces wytwórczy ceramiki okazał się być znacznie tańszy niż powszechne do tej pory ciosy kamienne a obróbka znacznie łatwiejsza. Zapotrzebowanie na materiał wciąż rosło, z uwagi na wzrost liczby ludności pracującej. Kładziono nacisk na to, by niższe warstwy społeczne, pracujące i dające dochód klasom wyższym mogły mieszkać godnie i wygodnie. Wówczas nastąpił wzrost budowy osiedli mieszkaniowych – tanich i prostych, częstokroć powielanych według przyjętego schematu. Budynki miały być tanie we wznoszeniu, ale i trwałe. Osiedla te zamieszkiwane głownie przez chłopów, robotników oraz kupców zaczęły być wzorem do wznoszenia obiektów znacznie większych gabarytowo. Rozpoczęto próby stosowania cegły jako materiału konstrukcyjnego. Następnie z ceramiki budowlanej zaczęto wytwarzać elementy dekoracyjne, co dało w całości wielorakie możliwości zastosowania cegły w budownictwie. Materiał okazał się być wytrzymałym pod względem konstrukcyjnym oraz na tyle szlachetnym by uczynić go również tym wykończeniowo – dekoracyjnym.
Pionierem, który wydobył z cegły jej wyjątkowość był architekt Teodor Talowski, zwany polskim czy też galicyjskim gaudim. Bazując na materiale wytwarzanym przez podkrakowskich cegielników pokazał, że dysharmonijne ułożenie cegły i pokazanie różnicy w fakturze powoduje, iż architektura jest odbierana inaczej, niż gdyby układ cegieł był klasyczny2. Warta zobaczenia jest słynna Kamienica pod Osłem, zlokalizowana w Krakowie przy ul. Retoryka.
W XIX w., kiedy to zaczęły powstawać zakłady przemysłowe, cegła była wiodącym materiałem do realizacji wszelkiego rodzaju budynków. Warto podkreślić, że ściany obiektów wyposażonych chociażby tylko w linię produkcyjną, nie będących budynkami reprezentacyjnymi, posiadały dekoracyjne zdobienia.
Fot. 1 Budynek (od prawej) Słodowni, Warzelni i Suszarni Browaru Huggera, 1998r.
Źródło: Stary Browar Sp. z o.o., materiały udostępnione przez inwestora
Fot. 2 Widok na południową elewację Suszarni Wysłodzin Browaru Hevelius
Źródło: fot. autorki, czerwiec 2011r.
We wszystkich obiektach dominował styl okrągło – łukowy (z niem. Rundbogenstil), po polsku zwany stylem arkadowym. Charakteryzował się silnym nawiązaniem do architektury romańskiej, wczesnochrześcijańskiej czy bizantyjskiej, w szczególności z zakresie gzymsów, nadproży okiennych i drzwiowych. Owym nawiązaniem było naśladownictwo form historyzujących a nie samo odtwarzanie założeń czy brył. Naśladownictwo polegało na interpretacji, a następnie przenoszeniu historyzujących detali.
Fot. 3 Budynek Willi Browaru Huggera w Poznaniu, 1998r.
Źródło: Stary Browar Sp. z o.o., materiały udostępnione przez inwestora
Na obszarze obecnej Rzeczpospolitej Polskiej powstawały liczne cegielnie3. Szczególnie Zachód oraz Pomorze mogło poszczycić się cegielnictwem na wysokim poziomie. Ceramikę wypalano na zamówienie, wielokrotnie były to ręcznie modelowane wyroby ceramiczne. Jednymi z największych fabryk ceramiki budowlanej była cegielnia w Kolibkach, Sopocie, Bysewie, Rzucewie, Wejherowie, Somoninie i Sztutowie. Ta ostatnia służyła SS podczas budowy obozu koncentracyjnego Stutthof.
Każda z cegielni odpowiednio sygnowała swoje wyroby. I tak cegielnia w Kolibkach umieszczała na cegle napis „koliebken” (fot.4), a cegielnia Potockich w Zatorzu wypalała specjalny znak (fot.5).
Fot. 4 Znak ceglarski cegielni w Kolibkach, fot. Natalia Balcerzak
Fot. 5 Znak ceglarski Potockich w Zatorze (XIX w.) ze zbiorów ASP Kraków; fot. I. Płuska4
CEGIELNICTWO W XX w.
Z czasem zaczęto wznosić obiekty o nieco delikatniejszej ornamentyce. Podjęto próby naśladownictwa przy jednoczesnej oszczędności materiału i tak powstały twory architektury, łączącej dwie epoki. Z jednej strony zabytkowa tkanka a z drugiej jej dość nieudolna kopia.
Łączenie „starego” z „nowym” zauważalne jest szczególnie w fabrykach, powstałych pod koniec XIX w. a rozbudowywanych i modernizowanych po II wojnie światowej. Postęp technologiczny sprawił, że zarządcy zakładów produkcyjnych po pierwsze chcieli w jak najszybszym czasie odbudować zniszczone działaniami wojennymi zabudowania, a z drugiej strony widzieli potrzebę zwiększania produkcji czy zmian funkcjonalnych, zatem obiekty musiały być wzniesione szybko, w oparciu o niski nakład finansowy. Kwestie estetyczne były na odległym miejscu.
Fot. 6 Widok (od prawej) na Myjnię i Magazyn Butelek oraz Stajnię koni Pociągowych od strony wschodniej Browaru Huggerów w Poznaniu, tj. dziedzińca gospodarczego, 1998 r.
Źródło: Stary Browar Sp. z o.o., materiały udostępnione przez inwestora
Pomimo, iż stosowano cegły oraz starano się naśladować wątek ceglany, efekty okazały się być dość mierne. Lata 50-te, 60-te XX w. to z kolei liczne przekształcenia, dobudowania nowych fragmentów budynku i wtórne przebudowania elewacji, które w konsekwencji również niekorzystnie wpływały na odbiór tejże architektury.
Zbawieniem dla historycznych założeń dopiero okazały się działania reprywatyzacyjne. Prywatni inwestorzy zaczęli wykupować pofabryczne tereny, które na przestrzeni lat częstokroć wpisane już zostały do ewidencji zabytków i we współpracy z konserwatorami i historykami sztuki opracowywać programy prac konserwatorskich, studia krajobrazowe czy też urbianistyczno – architektoniczne oraz projekty przebudowy tych szczególnych obiektów, obiektów stanowiących nasze dziedzictwo narodowe. Przykładem tego typu działań jest np. Budynek Bednarni dawnego Browaru Hevelius w Gdańsku, gdzie powstały w połowie lat 90-tych fragment obiektu, mimo iż został wpisany do rejestru zabytków, a na polecenie Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego został z tej ewidencji wykreślony. Uzasadnieniem była wtórna, dość nieudolna dobudowa do historycznej części bednarni. Mimo, iż układ elewacji był systematyczny i symetryczny to miał się nijak do zabudowy z poły XIX w. (fot. 7 i 8). Zalecono rozbiórkę dobudówki, a materiał pozostały i zdatny do ponownego wykorzystania zastosowano przy realizacji innych prac na tym samym terenie przy pozostałych obiektach zabytkowych.
Fot. 7, 8 Widok na zachodnią elewację Budynku Bednarni Browaru Hevelius, część wtórnie dobudowana (fotografia po prawej) przeznaczona do rozbiórki
Źródło: fot. autorki, czerwiec 2011r.
Zauważalne są również przypadki, gdzie wystarczyły tylko niewielkie zabiegi modernizacyjne by przywrócić ceglanym, historycznym elewacjom ich pierwotne walory. Do takich działań zalicza się mechaniczne oczyszczanie cegieł z tynku, zasolenia i zagrzybienia. Autorka artykułu, będąca jednocześnie projektantem sporządziła dokumentację przebudowy i remontu małego budynku, wpisanego do rejestru Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
W dawnym, niewielkim budynku garażu dla wozu strażackiego w Stilo, w gminie Sasino, ceglane fragmenty elewacji, w tym płytkie ryzality, poddano zabiegom oczyszczającym, powodując, że obiekt nabrał nowego wyrazu architektonicznego. Ubytki w cegle wypełniono, spoinowanie wymieniono na nowe, a fragmenty ceglane pokryte farbą skutecznie wyczyszczono. Szczególnie wymagająca była elewacja północna (fotografia poniżej, po lewej). Brak światła słonecznego, brak izolacji termicznej oraz bezpośrednie sąsiedztwo lasu oraz morza, zawilgociły, zagrzybiły i zasoliły tę elewację w sposób znaczny. Warto podkreślić, iż w przypadku remontu ceglanych elewacji, termomodernizacja ścian zewnętrznych jest możliwa tylko od wewnątrz, co niestety wpływa na zmniejszenie powierzchni użytkowej obiektów, ale jak dotąd jest to jedyne możliwe zaizolowanie termiczne ścian budynków zabytkowych.
Na fotografii 9 i 10 przedstawiono wygląd elewacji w 2016 r. Zdjęcia wykonano podczas inwentaryzacji obiektu, natomiast fotografie 11 i 12 przedstawiają wygląd elewacji po zakończeniu prac modernizacyjnych w 2019r. Obecnie budynek pełni funkcję administracji publicznej – mieści się tu Dyrekcja Obwodu Ochrony Wybrzeża Stilo. Zarządcą obiektu jest Urząd Morski w Gdyni, a właścicielem Skarb Państwa.
Fot. 9, 10 Widok na elewacje budynku dawnego garażu wozu strażackiego, Stilo, gmina Sasino
Źródło: fot. autorki, kwiecień 2016r.
Fot. 11, 12 Widok na elewacje budynku administracji publicznej OOW Stilo, gmina Sasino
Źródło: fot. autorki, maj 2019r.
CEGŁA ELEWACYJNA W NOWOCZESNEJ ARCHITEKTURZE
XXI wiek w architekturze to prześciganie się w rozwiązaniach parametrycznych. Elewacja ma być nie tylko „powłoką zewnętrzną” budynku, ale również ma żyć, oddziaływać na odbiorcę, angażując wszystkie jego zmysły w tym dotyk i dźwięk. Ma operować światłem, budzić emocje. A jak to się odnosi do przestrzeni historycznych, gdzie zastosowanie kinetyki i dźwięku, czyli wszelkich nowoczesnych elektronicznych rozwiązań jest niemożliwe? Co w przypadku, gdy inwestor nie jest przekonany do nowinek technologicznych?
Architekci dokładają wszelkich starań by zastosowane naturalne materiały wyróżniały dany obiekt na tle innych. Producenci z kolei, oprócz formatu historycznego, wytwarzają też i inne: format wąski, format wąski długi oraz dwukrotny format wąski, a także cegły kształtowe – narożnikowe, o brzegach zaokrąglonych, o narożach ściętych. Ponadto produkowane są cegły służące do wykończenia nadproży, gzymsów czy parapetów. Strukturalne i tłoczone powierzchnie cegieł mają za zadanie tworzyć grę światła i cienia na elewacji. Szeroki wybór rozwiązań zachęca architektów do stosowania ceramiki budowlanej jako materiału wykończeniowego.
Cegła elewacyjna można by rzecz otrzymała drugie życie. Stosowana jest, oprócz budownictwa mieszkalnego jednorodzinnego, również w obiektach użyteczności publicznej. Jej wyjątkowość sprawiła, iż od 2013 roku w Polsce co roku odbywa się konkurs na najlepszą realizację wykonaną z cegły – Brick Award. Plebiscyt ten cieszy się ogromną popularnością, co roku wyróżnianych jest kilka obiektów, sklasyfikowanych w różnych kategoriach. Nagrodzeni w Polsce mogą ubiegać się o nagrodę w jej międzynarodowym odpowiedniku – Brick Award. Edycja międzynarodowa w 2018 r. przyjęła zgłoszenia z 44 krajów, zgłoszono niemal 600 zrealizowanych projektów - gdyż tylko obiekty zrealizowane mogą ubiegać się o przyznanie nagrody.
Spośród polskich realizacji na szczególną pochwałę zasługuje dom jednorodzinny, nagrodzony w 2015 r., a zaprojektowany przez KWK Promes z Katowic. Obiekt o nazwie Living – Garden House to, jak twierdzi autor Robert Konieczny: „(…) jest próbą znalezienia nowej formuły domu jednorodzinnego, w której dąży się do pełnej integracji architektury z naturą”.5 Elewacja budynku to umiejętne połączenie tradycyjnej czerwonej cegły elewacyjnej, nawiązującej do lokalnej tradycji budownictwa z lustrzaną blachą nierdzewną.
W 2017 r. w kategorii dom jednorodzinny wyróżniono realizację opracowaną na podstawie projektu Marka Wawrzyniaka, z pracowni Toprojekt. Nazwa własna tej realizacji to „Rudy dom”. Obiekt otrzymał jeszcze wiele nagród i wyróżnień6. Cechą charakterystyczną jest wykonanie ścian budynku z ręcznie sortowanych cegieł odpadowych pochodzących z okolicznych cegielni. Ułożenie cegieł jest dość specyficzne – dwie cegły położone obok siebie główkami na sztorc są po jednej stronie wypychane, a po drugiej stronie wciskane w stosunku do lica ściany. Elewacja sprawia wrażenie ażurowej. W nocy jest to szczególnie widoczne, gdy przez szpary przechodzi światło.
Fot. 14 „Rudy Dom” w Rudach, Toprojekt
Podobny zabieg tzw. ażurową elewację zastosował laureat nagrody Brick Award z 2016 r. – Oki Hiroyuki w obiekcie nazwanym Termitary House, zlokalizowanym w Wietnamie.
Celem architekta było spowodowanie, by otwory powstałe pomiędzy cegłami stanowiły przestrzenie wentylacyjne i jednocześnie umożliwiały dostarczenie naturalnego światła. Wspomóc temu miała tzw. podwójna skóra, czyli zewnętrzna, ażurowa część ceglana oraz wewnętrzna gładka tafla szklana.
Wewnętrzne ściany ażurowe z kolei miały integrować rodzinę, umożliwiając im swobodną komunikację. Realizacja ma być odpowiedzią na nurtujące wszystkich pytanie – jak uchronić się przed globalnym ociepleniem. Przykład tej realizacji ma za zadanie pokazać, że zastosowanie takiego rozwiązania pomoże zaoszczędzić energię oraz umożliwia naturalną wentylację, a co najważniejsze koszt budowy jest niewielki. Z podanych przez autora danych wynika, że pobudowanie takiego obiektu to koszt 22 000 dolarów7 (dom o powierzchni 80 metrów kwadratowych), co przy aktualnym kursie daje nam około 108 tys.zł.
W przypadku obiektu użyteczności publicznej należy wyróżnić Centrum Nauki i Edukacji Muzycznej SYMFONIA w Katowicach. Obiekt nie brał udziału w plebiscycie Brick Award, gdyż powstał w 2007 r. czyli na długo przed pierwszą polską edycją tegoż konkursu. Nie mniej jednak jest wybitą realizacją, w której zastosowano cegłę jako element wykończeniowy. Autorem projektu jest Konior Studio – Tomasz Konior i Krzysztof Barysz. Obiekt został nagrodzony przez Stowarzyszenie Architektów Polskich i uzyskał miano „Budynku Roku 2007”. Ponadto uznany został za Najlepszą Realizacje roku 2007 w województwie śląskim oraz Najlepszą Przestrzeń Publiczną 2008r.
Fot. 16 Centrum Nauki i Edukacji Muzycznej SYMFONIA w Katowicach
Źródło: https://culture.pl/pl/dzielo/centrum-nauki-i-edukacji-muzycznej-symfonia-w-katowicach data pobrania 01.08.2019r.
Architekci jako cel nadrzędny postawili sobie umiejętne wkomponowanie nowej sali koncertowej w otoczenie. W tym celu starannie dobrano elewacyjną cegłę, tak by swoim odcieniem nawiązywała do sąsiadującej zabudowy, jakim jest główny zabytkowy gmach Akademii Muzycznej. Płaskie lico ścian ożywiono poprzez nieregularne, losowe wysunięcie cięgieł, których intensywność rozprasza się wraz z wysokością. CNiEM jest przykładem współczesnej architektury, zrealizowanej na bazie naturalnego historycznego materiału.
POSUMOWANIE
Przedstawione realizacje wskazują, że cegła, mimo iż od zawsze uważana była za prosty acz solidny materiał budowlany, to z biegiem lat nabrała szlachetności i elegancji. Ten tradycyjny surowiec znakomicie wpisuje się we współczesną stylistykę a jednocześnie jako materiał ekologiczny, pozwala na wznoszenie obiektów w poszanowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Materiał ten posiada właściwości „oddychające”, czyli zapewnia swobodny przepływ pary wodnej w murze, likwidując ryzyko skraplania i gromadzenia się wilgoci. Ponadto jest odporny na działanie grzybów i pleśni, zatem w dobie licznych produktów alergogennych jest bardzo higienicznym materiałem. Zastosowanie ceramiki pozwala utrzymać korzystny mikroklimat wewnątrz pomieszczeń. Najważniejszą cechą ceramiki budowlanej, jakiej nie posiadają inne materiały, jest możliwość jej wielokrotnego przetwarzania, czyli korzystna dla środowiska gospodarka odpadami. Z racji, iż jest to tworzywo wykonane w pełni z surowców odnawialnych, może być poddane procesowi recyklingu. Rozwój produkcji ceramiki poryzowanej pozwala również osiągnąć wysoki poziom energooszczędności. Zastosowanie pustaków ceramicznych powoduje, iż nie ma konieczności stosowania dodatkowej warstwy izolacji termicznej, co korzystnie wpływa na środowisko, gdyż zmniejsza ilość zużytej energii. Natomiast redukcja ilości materiałów zmniejsza koszty inwestycji.
Oprócz właściwości ekologicznych, ceramika posiada wyjątkowe walory estetyczne. Mnogość kształtów, formatów i kolorów pozwala osiągnąć znakomite wizualne efekty. Zastosowanie tego surowca jest też swego rodzaju ukłonem i nawiązaniem do tradycyjnej sztuki budowlanej.
Oczywistym jest stosowanie tej technologii w obiektach objętych ochroną konserwatorką, jako wymóg konieczny, ale w dobie coraz to bardziej zanieczyszczonego środowiska i globalnego ocieplenia, jako projektanci zachęćmy przyszłych inwestorów do wykorzystania w swoich inwestycjach naturalnych materiałów budowlanych, jakimi są kamień, drewno i ceramika. Jako nauczyciele kładźmy nacisk na propagowanie wśród studentów ekologicznych rozwiązań w budownictwie. Miejmy świadomość, że ilość surowców wtórnych zmniejsza się i od naszej gospodarki zależy przyszłość następnych pokoleń.
Źródła:
1. Ireneusz Płuska, 800 lat cegielnictwa na ziemiach polskich – rozwój historyczny w aspekcie technologicznym i estetycznym, Wiadomości Konserwatorskie nr 26/2009, s.26
2. Kamienice przy ul. Retoryka w Krakowie, wybudowane w latach 1887 - 91
3. Ireneusz Płuska, 800 lat cegielnictwa na ziemiach polskich – rozwój historyczny w aspekcie technologicznym i estetycznym, Wiadomości Konserwatorskie nr 26/2009, s.41
4. Ireneusz Płuska, 800 lat cegielnictwa na ziemiach polskich – rozwój historyczny w aspekcie technologicznym i estetycznym, Wiadomości Konserwatorskie nr 26/2009, s.42
5. http://sztuka-architektury.pl/article/7878/wyniki-konkursu-architektonicznego-brick-award-2015, data pobrania 01.08.2019r.
6. I miejsce Architektura Roku SARP edycja 2018 w kategorii dom jednorodzinny, Nominacja EU Mies Award 2019, Wyróżnienie w plebiscycie Architektura Województwa Śląskiego SARP, Nominacja w plebiscycie Bryła Roku 2017, nominacja German Design Award 2020
7. https://www.archdaily.com/594339/termitary-house-tropical-space, data pobrania 05.08.2019 r.
