Ceramika towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Najstarsze jej zastosowania należące do prehistorii to wyroby użytkowe i dekoracyjne, uformowane i wykorzystywane dla celów codziennego użytku (ceramika naczyniowa), jak również przedmioty ukształtowane w sposób artystyczny, przeznaczone do celów zdobniczych, kultowych i obrzędowych.
Jednym ze starszych zastosowań wyrobów ceramicznych jest budownictwo i architektura. Ceramikę budowlaną można podzielić na dwie zasadnicze odmiany: cegłę i dachówkę, tzn. materiał typowo budowlany oraz ceramikę architektoniczną, czyli rozmaite wyroby stanowiące materiał wykończeniowy i zdobniczy budowli: zarówno wnętrz, jak i elewacji oraz dachów.
Dochodzą do tego np. rury ceramiczne i ich elementy, wykorzystywane przez pokolenia w melioracji: do doprowadzania wody, specjalne amorfy stosowane w kopułach i sklepieniach dla zmniejszenia ich ciężaru, służące izolacji termicznej i wentylacji itd. Obie główne „odmiany” ceramiki budowlanej wykorzystuje się od tysiącleci w szerokim i zróżnicowanym jakościowo zakresie. Sprzyjają temu immanentne cechy ceramiki jako materiału budowlanego i dekoracyjnego w skali architektonicznej: ogólna dostępność materiału do jej produkcji, trwałość wyrobów, w tym odporność na ogień i wodę, łatwość uzyskania określonych kształtów, podatność na zdobienie plastyczne i barwne.
Suszenie i wypalanie dachowki ceramicznej (sztych z XVIII w., wg Wielkiej Encyklopedii Francuskiej) | Piec do wypału cegły (sztych z XVIII w., wg Wielkiej Encyklopedii Francuskiej)
Powierzchnie ceramiki
O walorach artystycznych ceramiki budowlanej stanowi – w szerszej skali – sposób jej układania w ramach muru budowli, fugowanie, łączenia z innymi materiałami itd., jak również – w detalu – zdobienie dekoracją plastyczną (rzeźbiarską) i malarską. Chodzi tu zarówno o sam sposób kształtowania np. cegieł lub różnego rodzaju płytek wzbogaconych o elementy plastyczne, jak i barwienie – głównie glazurowanie (szkliwienie) czy angobowanie.
W praktyce plastyczne zdobienie ceramiki architektonicznej może być wykonywane za pomocą wyciskania, formowania, nalepiania, co robi się przed jej wypaleniem oraz rytowania i rzeźbienia w wypalonym materiale.
Angoba jest rodzajem polewy ze szlachetnej glinki, kładzionej cienką warstwą na powierzchni wyrobu ceramicznego wykonanego z „grubszej” gliny odmiennego koloru. W przypadku ceramiki naczyniowej w angobie ryto lub malowano nią wzór. W dawnych czasach stosowano do tego naczynie w kształcie rogu, z wąską rurką lub gęsim piórem, przez które angoba wyciekała wąską strużką; można było uzyskać w ten sposób linie tworzące pożądane ornamenty. Technikę tę nazywa się rożkowaniem.
W glazurowaniu efekt uzyskuje się pokrywając wypalony już wyrób szkliwem i wypalając go ponownie. Szkliwo sporządza się wykorzystując krzemionkę, topniki (tlenki ołowiu, cynku, potasu, sodu, baru i innych metali) oraz kaolin lub barwiące tlenki metali. Szkliwienie daje wspaniałe efekty kolorystyczne: żywe intensywne barwy oraz połysk, chroni też powierzchnię wyrobu ceramicznego np. przed oddziaływaniem środowiska zewnętrznego.
Przez wieki i tysiąclecia wynaleziono i wprowadzono w życie rozmaite techniki barwienia i zdobienia plastycznego ceramiki budowlanej. Nie sposób omawiać w tym miejscy wszystkich lokalnych odmian czy technologii.
Ceramika a rozwój cywilizacyjny
Powstanie i zastosowanie ceramiki budowlanej na masową skalę wiąże się z wielkimi cywilizacjami starożytnymi. Trzeba bowiem stwierdzić, że produkcja cegły, dachówki ceramicznej, elementów rur, jak również kształtek na fryzy, gzymsy, cegły formowanej na ościeża otworów, żebra sklepienne, cegły na okładziny, ozdobnych płytek (np. ceglanych glazurowanych, względnie angobowanych, terakotowych, fajansowych) oraz kafli piecowych i innych asortymentów tego rodzaju nie jest rzeczą prostą. Wymaga ona poważnego stopnia zaawansowania organizacji społecznej, odpowiedniego poziomu technologicznego, a co za tym idzie – również cywilizacyjnego.
Niezbędna jest tu gromadzona etapami i rozwijająca się w sposób indukcyjny wiedza, na którą składają się elementy geologii, chemii organicznej, hutnictwa, materiałoznawstwa. Są to dziedziny, które jeszcze nie istniały jako nauki, a ich elementy: cząstkowe obserwacje i praktyczna wiedza przekazywane były z pokolenia na pokolenie. Musiało minąć wiele czasu, zanim rozpoczęto ich spisywanie i ujmowanie w ramy przewidziane dla nauk ścisłych i stosowanych. Oprócz niekwalifikowanej siły roboczej, przy tworzeniu ceramiki konieczne są kadry dobrze wyszkolonych fachowców, jak również poważne zaplecze organizacyjne i finansowe. Jest też oczywiste, że produkcję omawianego tu rodzaju ceramiki spowodował i określił ruch budowlany na wielką skalę, charakterystyczny dla osiadłych w miastach i dobrze zorganizowanych społeczeństw starożytnych Mezopotamii, Egiptu, a później również Grecji i Rzymu (nie mówiąc o znacznie od nas odleglejszych kulturach Środkowego i Dalekiego Wschodu oraz obu Ameryk).
Możliwości takie oraz tego rodzaju potrzeby nie istniały w społecznościach prehistorycznych, nawet w tych, w których dobrze sobie radzono z obróbką kamienia, wznosząc np. dolmeny i menhiry oraz założenia typu Stonehenge w Anglii. Ceramiki budowlanej nie produkowały też społeczności parające się wytopem i obróbką metalu (brązu, żelaza) oraz garncarstwem, będącego – jak się zdaje – podstawą narodzin ceramiki budowlanej wszelkich odmian. Generalnie rzecz ujmując, ceramika budowlana jest więc rzeczywistością historyczną narodzoną w wielkich cywilizacjach starożytności, przez nie rozwiniętą, udoskonaloną, a następnie przekazaną późniejszym cywilizacjom i kulturom.
Cegła jako prefabrykat i materiał strategiczny
Materiał na wyroby ceramiczne przygotowuje się z odpowiednim wyprzedzeniem: np. glina na cegłę paloną, choć powszechnie dostępna, musi być odchudzona przez dodanie piasku i musi leżakować dwa lata, zanim zostanie przerobiona na cegłę lub dachówkę i wypalona. Odpowiednio przygotowanej glinie nadaje się następnie pożądane kształty i wymiary i wypala (czasem nawet dwukrotnie) w specjalnych piecach. Konstrukcję tych pieców doskonalono wprawdzie przez tysiąclecia, ale już w czasach starożytnych osiągano w nich stałą temperaturę ok 1000°C, a w średniowiecznej Europie nawet 1300°C i więcej. Gotowe też być muszą odpowiednie substancje do barwienia i formy do kształtowania cegły.
Ceramiczne fryzy jako okładzina drewnianej struktury świątyni greckiej | Terakotowe motywy dekoracyjne dachów budowli starożytnej Grecji
Produkcja ceramiki budowlanej już w zamierzchłych czasach opierała się o zasadę prefabrykacji. Cegłę można więc uważać za pierwszy w dziejach budownictwa materiał prefabrykowany, tj. produkowany zarówno dla potrzeb projektowanych i wznoszonych budowli, jak i takich, których wznoszenia nikt jeszcze nie zaplanował. Wiąże się z tym idea normalizacji wymiarów i innych cech materiału budowlanego. Zwykłe cegły i cegły formowane, płytki podłogowe i flizy fajansowe poszczególnych rodzajów musiały mieć jednakowe wymiary, barwę i trwałość.
Z poszczególnych cegielni i warsztatów ceramicznych idea ta rozpowszechniła się na całe państwa: np. na starożytny Rzym, gdzie na dodatek produkcja ceramiki budowlanej (a w szczególności cegły) objęta była monopolem państwowym. Na cegłach rzymskich epoki Cesarstwa można w związku z tym zobaczyć często odciski pieczęci z imionami lub inicjałami imperatorów, pozwalające na ich precyzyjne datowanie. Tego rodzaju stemple właściciela cegielni spotyka się też na cegłach produkowanych w Babilonii, a więc powstałych znacznie wcześniej niż rzymskie. Zjawisko to występowało również sporadycznie w Europie średniowiecznej oraz w XIX i XX wieku (por. np. cegły z cesarskich cegielni przeznaczone do budowy fortyfikacji austriackich, rosyjskich czy pruskich na ziemiach polskich). Proceder ten trwa właściwie po dziś dzień: szanujące się zakłady produkujące cegłę oznaczają swoje produkty znakami firmowymi.
Cegła w czasach nowożytnych
Wróćmy jednak na chwilę do schyłku czasów starożytnych. Wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego rozpadł się system organizacyjny państwowego przemysłu ceramicznego w całym właściwie państwie. Jednak umiejętność wypału cegły (i produkcji ceramiki budowlanej), jak również idea normalizacji oczywiście przetrwały. Wielkimi centrami produkcji pozostała Italia Północna i Cesarstwo Wschodnie (Bizancjum). Cegłę i ceramikę budowlaną produkowano także w Hiszpanii, Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Wszystko to dało impuls do wspaniałego rozwoju architektury w obrębie cywilizacji śródziemnomorskiej, tj. zarówno w prawosławnym Bizancjum, w świecie islamu, jak i w łacińskiej Europie Zachodniej, w dobie wczesnego i późnego średniowiecza, a następnie w epoce nowożytnej.
W miastach średniowiecznej Europy Zachodniej, na ścianach ratusza zainstalowany był często model obowiązującej w danym mieście cegły do wznoszenia murów i dachówki do ich krycia. Ideę normalizacji materiałów budowlanych, w tym także cegły i innych asortymentów ceramiki budowlanej podjęto na wielką skalę w Europie Zachodniej w dobie Oświecenia oraz w XIX wieku, w okresie dynamicznego rozwoju cywilizacyjnego i przemysłowego. Cegła i ceramika dekoracyjna (architektoniczna) stanowią więc istotny element złożonych dziejów cywilizacji ludzkiej, odzwierciedlający jej wzloty i upadki, a przede wszystkim trwający kilka tysiącleci rozwój.
Walory estetyczne
Stosowanie cegły jako budulca i ceramiki budowlanej jako materiału wykończeniowego daje budowniczym i architektom ogromne możliwości kształtowania formy i wyrazy estetycznego wznoszonych obiektów i zespołów, jakich nie zapewnia np. kamień czy drewno. Warto zwrócić uwagę na te estetyczne cechy. Najważniejsze chyba są możliwości kształtowania szaty kolorystycznej budowli, ich elewacji, wnętrz, podłóg, dachów o zróżnicowanych, intensywnych kolorach i ich przebogatych zestawach, jak również możliwość wykonywania detalu dekoracyjnego o charakterze powtarzalnym. Za przykład mogą tu służyć stosowane z zamiłowaniem w pałacach różnych kultur starożytnej Mezopotamii fryzy ceramiczne (głównie glazurowane). Podobnie po wielu wiekach w cywilizacji islamu na terenach Azji Mniejszej, Mezopotamii, Afryki Północnej czy Hiszpanii szczególnym wzięciem cieszyły się ornamentacje ceramiczne. Stanowiły one swego rodzaju namiastkę dekoracji o charakterze figuralnym, zakazanych przez tę religię.
Stosowana na wielką skalę dekoracja ceramiczna umożliwia artykulację budowli i ich części, ukształtowanie ich sylwetek – np. linii dachów. Dzieje się to przez stosowanie w elewacjach zewnętrznych gmachów rzeźb i płaskorzeźb ceramicznych, np. terakotowych, takich np. klasyczne greckie akroteriony. Pozwala na efektowne rozwiązanie obramień otworów, posadzek, schodów i rozmaitych innych elementów.
Ceramiczny akroterion zdobiący przyczółek budowli greckiej | Ceglane mury Koloseum i Bazyliki Maksencjusza w Rzymie
Na wszystkie wspomniane tu elementy sytuacji nakłada się oczywiście rozwój stylów w architekturze rozmaitych cywilizacji, kultur, epok, szkół a także gusty i zamiłowania budujących, założenia ideowe patronów czy fundatorów, warunki miejscowe w sensie dostępności materiałów i utrwalonej tradycji ich stosowania, poziom technologiczny i konkretne umiejętności warsztatów, mistrzów, architektów.
Centra ceramiczne
W krótkim artykule nie ma możliwości przedstawienia historii ceramiki budowlanej nawet w zarysie. Niemniej jednak warto zaprezentować najważniejsze „ceramiczne” regiony artystyczne i centra produkcji i zastosowania cegły.
Mezopotamia
Pierwszym z nich była Mezopotamia. Cegłę (surową) stosowano tam już w czasach prehistorycznych. Świątynie stawiane w Suzie czy Uruk w połowie IV tysiąclecia p.n.e. z cegły suszonej dekorowane były mozaiką z barwnych cegieł, tworzącą wzór dywanowy.1 Cegła niewypalona (i rzadziej wypalona) była podstawowym materiałem budowlanym Sumeru i Akadu, które to cywilizacje kwitły w okresie XXVII-XXV w. p.n.e. Pewne pojęcie o ich poziomie rozwoju daje świątynia w El-Obeid, charakteryzująca się złożoną artykulacją fasad i wykorzystywaniem techniki inkrustacji w ich zdobieniu. Trzeba jednak stwierdzić, że z czasów tych zachowało się stosunkowo mało konkretnych zabytków. Znacznie więcej przykładów zastosowania cegły znajdujemy w sztuce Asyrii, Nowego Babilonu i Persji.
Ceglany Babilon
Kopuła świątyni Mirerva Medica w Rzymie
Szczytowy punkt rozwoju sztuki asyryjskiej, mającej swe korzenie w III tysiącleciu p.n.e., przypada na I tysiąclecie p.n.e. W jej architekturze pojawiają się bogato dekorowane ceramiką architektoniczną, gigantyczne obronne zespoły pałacowo – świątynne, wznoszone według zasady symetrii osiowej i wyposażane we fryzy i panneaux z glazurowanych płytek. Sąsiadowały one z malowidłami ściennymi, rzeźbami i płaskorzeźbami w kamieniu, wyrobami z metalu itd. Istniały one w Chorsabadzie (Dur-Szarrukin), Til-Barsib, w pałachach Sargona i budownictwie Assurbanipala.
Po upadku Asyrii odtworzone zostało państwo babilońskie (VII-VI w p.n.e.). Rozkwit budownictwa nastąpił tu za czasów Nabuchodonozora. Miasto Babilon zostało wówczas rozbudowane z ogromnym przepychem, a podstawowym materiałem była tu cegła. Znajdowały się w nim pałace władcy, w tym słynne „wiszące ogrody” legendarnej królowej Semiramidy – jeden z cudów świata starożytnego, ogromny ziggurat o wysokości dochodzącej do 90 m i szereg innych budowli. Całość otoczona była potrójnym rzędem murów z wieżami i bramami. Jedną z nich jest słynna zrekonstruowana Brama Isztar, przez którą do miasta wchodziły procesje. Składały się na nią cztery wieże i łuk środkowy; wszystko pokryte jaskrawą dekoracją z glazurowanej cegły, przedstawiającą realne i fantastyczne zwierzęta oraz tworzącą artykulację i ornament.
Staroperskie pałace w Persepolis i w Suzie były również dekorowane ceramiką architektoniczną. Szczególnie wysoki stopień rozwoju osiągnęła ona w okresie panowania dynastii Achmenidów (V w. p.n.e.). Najsłynniejszy jest tu fryz w pałacu w Suzie, przedstawiający gwardię królewską uzbrojoną w łuki, włócznie i tarcze; są też złożone z barwnych płytek ceramicznych fantastyczne zwierzęta. Trzeba dodać, że stosowano również dekorację stiukową i inne techniki zdobienia.
Architektura i budownictwo Międzyrzecza kontynuowało i rozwijało tradycyjną technikę budowania i zdobienia z wykorzystaniem ceramiki również w epokach późniejszych. Architektura epoki hellenistycznej, budownictwo królestwa Partów (I w. p.n.e. - III w. n.e.) Sassanidów (lata 226 – 651 n.e.) a przede wszystkim, począwszy od połowy VII w n.e. a skończywszy na naszych czasach budownictwo sakralne, pałacowe i obronne islamu mieszczą się w mniejszym lub większym zakresie w tym nurcie. Architekci ostatniego szacha Iranu czy dyktatora Iraku Saddama Husaina kontynuują pod tym względem dzieło swych poprzedników sprzed wieków i tysiącleci.
Grecja
Cegłę stosowano również w starożytnej Grecji. Architektura grecka narodziła się i ukształtowała właściwe dla siebie systemy kształtowania formy (porządki architektoniczne) w ramach budownictwa drewnianego. Jednak ceramikę architektoniczną stosowano tu od najdawniejszych czasów, a cegła – zarówno surowa, jak i palona – była również szeroko wykorzystywana jako materiał budowlany, szczególnie w epoce greckiej kolonizacji i podbojów basenu Morza Śródziemnego i obszarów leżących dalej na wschód, mających własne tradycje stosowania ceramiki architektonicznej. Ważną rolę odgrywa tu ceramika dekoracyjna z terakoty oraz pokrycia dachowe: greckie dachówki ceramiczne różnych odmian, dekoracyjne formy ceramiczne doświetlające poddasza i odprowadzające wodę opadową z dachu, narożne i szczytowe akroteriony, partie fryzów palmetowych i in. Zdobiono nimi budowle drewniane i murowane z kamienia. Znajduje się je w ramach wykopalisk archeologicznych w Grecji, Azji Mniejszej, Italii, Sycylii itd.
Oprócz tego produkowana była masowo płaska cegła służąca do wznoszenia murów. Upraszczając nieco zagadnienie pisał o tym cytowany już wyżej rzymski teoretyk architektury Witruwiusz (ks. II, rozdz. 3): Wyrabia się trzy rodzaje cegieł: jeden, zwany po grecku lidyjskim, jest w użyciu u nas [tj. w Rzymie]; są to cegły na półtorej stopy długie a na stopę szerokie. Pozostałych dwóch używają w budownictwie Grecy. Jeden z nich nazywa się /.../ pentadoron, drugi – tetradoron. Wyrazem doron Grecy oznaczają dłoń /.../. Budowle publiczne buduje się z cegieł pięciodłoniowych /.../, prywatne z czterodłoniowych /.../. Obok tych cegieł wyrabia się półcegły /.../. Dalej opisane zostały sposoby wiązania przedstawionej powyżej cegły.
Znakomite dziedzictwo greckiej ceramiki budowlanej miało znaleźć swój dalszy ciąg w czasach rzymskich oraz w architekturze bizantyjskiej i postbizantyjskiej, której tradycja przekazywana w ramach prawosławia przeżyła cesarstwo wschodnie, ostatecznie podbite przez Turków w r. 1453 i była konstytuowana po wiek XIX i XX w krajach, gdzie do dziś istnieje Kościół Grecki.
Rzym cegłą stał
Kościół S. Ambrogio w Mediolanie - detal ceglany
Kościół kartuzów w Ferrarze, fragment dekoracji architektonicznej
Ogromną rolę odegrała cegła w Rzymie. Jak już wspomniano, jej produkcja była domeną państwa, w związku z czym rozwinęła się państwowa idea normalizacji. Kwestia ta regulowana była przez rozmaite akty prawne. Inwestujący i budujący na gigantyczną skalę Rzymianie stosowali zarówno dla celów konstrukcyjnych cegłę, jak i szeroki asortyment rur oraz innych tego rodzaju wyrobów, nie stroniąc od ceramiki architektonicznej odziedziczonej po Grekach. Dwa tysiące lat temu prawidłowo oceniano walory tego rodzaju produktów. Witruwiusz pisał o wodociągach z rur ceramicznych, że mają różne zalety (w stosunku do wykonanych z ołowiu; ks. VIII, rozdz. 6): Przede wszystkim w razie uszkodzenia każdy może ją naprawić. Ponadto woda z rur glinianych jest znacznie zdrowsza niż z rur ołowianych /.../ jeśli więc chcemy mieć zdrową wodę /.../ należy ją jak najrzadziej sprowadzać wodociągami z ołowiu. Cegła – w formie płaskich kwadratowych płyt, ich połówek, ćwiartek oraz odpowiednich kształtek w formie koła, pół- i ćwierćkoła występowała samodzielnie, jak również w połączeniu z kamieniami o rozmaitych formatach czy z betonem (z naturalnego cementu). Wykonywano z niej mury, arkatury, sklepienia lub ich części i łuki odciążające w murach, np. kamiennych. Mogła być eksponowana w murze lub nie; wtedy była przykrywana okładziną kamienną, sztucznym kamieniem, tynkami, mozaikami, malowidłami etc.
Właśnie umiejętności łączenia różnych materiałów i technik zawdzięcza architektura rzymska w poszczególnych obiektach i realizacjach swoje gigantyczne rozmiary, techniczną perfekcję i estetyczne zróżnicowanie. Można powiedzieć, że pospołu z rozmaitymi marmurami i trawertynem ukształtowała ona oblicze rzymskich miast i oczywiście samego Wiecznego Miasta. Znaczenie tego rodzaju założeń materiałowo-technicznych w pełni docenił cytowany już kilkakrotnie Witruwiusz (ks. II, rozdz. 8): /.../ nie sądzę, żeby należało ganić budowle z cegieł byleby były dobrze kryte.2 Mimo to lud rzymski nie powinien wznosić w Rzymie budowli z cegieł /.../. Prawa państwowe nie pozwalają na miejscach publicznych stawiać grubszych murów niż na półtorej stopy /.../. Otóż mury zbudowane na grubość /.../ tylko jednej cegły /.../ nie mogą utrzymać więcej niż jedną kondygnację. Przy tak wielkim jednak znaczeniu Rzymu i ogromnej liczbie jego ludności trzeba dostarczyć wielkiej ilości mieszkań. /.../ rzecz sama zmusiła do szukania pomocy w wysokości budowli. Przeto przy pomocy kamiennych filarów, murów z palonej cegły i ścian z kamienia łupanego wznosi się wysokie gmachy, które podzielone na liczne kondygnacje pozwalają na budowę górnych pięter z widokiem na miasto, ku wielkiemu pożytkowi mieszkańców. Ceglane były konstrukcyjne partie murów – w tym łuki – Koloseum (78-80 n.e.) i starszej o dwa i pół stulecia Bazyliki Maksencjusza na Forum Romanum (306-312 n.e.) Nieco inaczej rozwiązano dziesięcioboczny korpus i wyniosłą kopułę nimfeum ogrodów Licyniusza Lukullusa (tzw. świątynia Minerva Medica), wzniesiony w III w. n.e. z cegły i betonu. Jego forma miała zresztą znaczenie dla dalszego rozwoju architektury aż po czasy bizantyjskie. Z cegły i betonu są też słynne mury obronne cesarza Aureliana w Rzymie z lat 270-275 n.e. Liczyły one 17 km długości przy potężnej wysokości 10-15 m i grubości 1,2 m. Cegła służyła do budowy akweduktów rzymskich i mostów, domów mieszkalnych, willi i pałaców, świątyń najrozmaitszych bogów i mauzoleów, gmachów sądowych i koszar, murów obronnych i twierdz, term, stadionów i cyrków na całym obszarze Imperium Romanum. W swoim czasie zaczęto jej używać do budowy bazylik, martyrionów, baptysteriów chrześcijańskich, należących do architektury późnoantycznej; przykładem mury kościoła Santa Pudenzjana w Rzymie.
Renesansowy Kościół Kartuzów w Ferrarze
Bizancjum
Po upadku cesarstwa na zachodzie i po okrzepnięciu w nowych realiach na wschodzie (Bizancjum), technika budowania w cegle była wciąż żywa. Wznoszono z niej kopułowe kościoły Konstantynopola, mury, budowle prywatne i publiczne oraz rozmaite urządzenia. Technika łączenia kamienia z płaską, rzymską w genezie cegłą, dotarła na Ruś i na Bałkany. Z kolei w łacińskiej Italii w różnych okresach działali budowniczowie ze wschodu, co sprzyjało wymianie doświadczeń.
Szczyt fasady katedry w Roskilde, Dania
Podobnie jak wcześniej w ramach architektury wczesnochrześcijańskiej, tak i w Bizancjum (ale również w kościele łacińskim) materiał budowlany zyskiwał znaczenie symboliczne. Symbolizm ten stał się szczególnie wyrazisty w epoce dojrzałego średniowiecza. Każdy kamień (w tym również cegła) w murze kościoła, będącego obrazem Kościoła Chrystusowego, oznaczał chrześcijanina. Tego rodzaju interpretacje powodowały, że do materiału przeznaczonego na budowę świątyń podchodzono z powagą i szacunkiem.
Ceramika w islamie
W wieku VII, VIII i IX, wraz z błyskawiczną ekspansją islamu na Bliskim Wschodzie, w Afryce Północnej, w Hiszpanii i na Sycylii również i tam rozkwitła ceramika budowlana i zdobnicza. Jej dekoracyjność i zróżnicowanie nie miało sobie równych. Wykorzystywano tu odziedziczoną po starożytnych budowniczych umiejętność wznoszenia kopuł i łuków. Było to tym łatwiejsze, że do wznoszenia swych budowli Arabowie zatrudniali Koptów, Greków, Persów, Syryjczyków, czyli specjalistów różnych narodów, religii, ras i kultur, nie zwracając większej uwagi na sprawy ich przekonań. Na tym obszarze narodziła się w pewnym momencie koncepcja prefabrykowanych w elementach wsporników (pendentywy) i sklepień stalaktytowych, wykonywanych według podobnej zasady z różnych materiałów, z cegły stosunkowo najrzadziej. Na terenie Hiszpanii kwitła technika azulejos – glazurowanej cegły, produkowanej w celu zdobienia fasad budowli wznoszonych w stylu Mudejar (X-XVI w.). Również elewacje zewnętrzne i wnętrza budowli takich jak pałac Alhambra w Grenadzie, meczety Bagdadu, Damaszku, Kairu, Kordoby, a później także Konyi (Ikonium), Stambułu, Bursy, Adrianopola, gmachy publiczne: karwanseraje, bazary, cysterny, wodociągi wznoszone były i dekorowane z wykorzystaniem materiału ceramicznego.
Karol Wielki „ceglasty”
Gotycka cegła palcówka (egzemplarz uszkodzony w fazie suszenia, lecz wypalony i wykorzystany)
Mur z cegieł z dekoracją zendrówkową, opactwo cysterskie w Mogile pod Krakowem
Średniowieczna Europa korzystała również z cegły. O jej zaletach pisał np. filozof Izydor z Sewilii i mnich Raban, żyjący za czasów Karola Wielkiego. Przechowana na terenie Italii Północnej (głównie w Lombardii) umiejętność produkcji ceramiki budowlanej stała się jedną z podstaw wielkiego ruchu budowlanego w ramach próby odnowienia Cesarstwa Rzymskiego, podjętej przez Karola Wielkiego. Wyrazy tych dążeń widać było także w kolejnej próbie za czasów cesarzy Ottonów (dynastii saskiej). Niemniej jednak stwierdzić należy, że wielkie czasy cegły nadeszły dopiero w wieku XII i następnych, wraz z rozwojem architektury romańskiej i gotyckiej.
Kamień lub cegła
Cegła była podstawowym materiałem budowlanym na terenach płaskich, ubogich w kamień. Na pierwszym miejscu wymienić trzeba północną Italię, gdzie istniała właściwie „od zawsze”, oraz wybrzeża Bałtyku, gdzie na większą skalę objawiła się w XII wieku i później. Katedry, kościoły parafialne i założenia klasztorne, pałace miejskie, mury i zamki, mosty i bramy w Mediolanie, Pawii, Wenecji, Kremonie, Bolonii, Vincezy, Ferrarze, Weronie (ale również Rzymie czy Neapolu), wznoszone były z cegły lub z jej znacznym udziałem. To samo dotyczy zresztą również epoki nowożytnej. Funkcjonowały wtedy wielkie cegielnie miejskie i klasztorne, dostarczające materiału budowlanego i zdobniczego najwyższej jakości. Technikę budowania i zdobienia z użyciem materiałów ceramicznych „roznosili” po Europie strycharze i architekci z Północnych Włoch oraz budowniczowie klasztorni, przede wszystkim cystersi – wielcy budowniczowie dojrzałego średniowiecza. Ci ostatni doskonale potrafili łączyć ją harmonijnie z kamieniem. Architektura zakonów żebraczych: dominikanów i franciszkanów, czy to w Italii, Polsce, w Niemczech czy na Litwie jest w poważnej mierze ceglana. Wystarczy przytoczyć II Santo – bazylikę Św. Antoniego w Padwie, Satna Maria dei Frari w Wenecji, kościoły dominikańskie w Krakowie, Sandomierzu czy Wrocławiu. Od budowniczych klasztornych technika ceglana przechodzi bezpośrednio na fary miejskie i inne budowle. Są wśród nich np. trzynastowieczna katedra w duńskim Roskilde i we Wrocławiu oraz czternastowieczna katedra poznańska, chociaż akurat ceglane katedry są raczej wyjątkiem. Z czasem w Europie pojawiła się również, popularna szczególnie od XV w., technika zwana u nas pruskim murem. Cegła stanowiła tu wypełnienie konstrukcji szkieletowej.
Brama Krakowska w Lublinie | Dziedziniec Collegium Maius w Krakowie
1 Po wiekach o produkcji takiej cegły pisał w swym traktacie o architekturze Marcus Vitruvius Pollo (Witruwiusz, ks. II rozdz. 8): Cegły trzeba wyrabiać z białawej gliny kredowej albo z czerwonej albo ze spoistej gliny piaszczystej. /..../ Wyrabiać zaś trzeba cegły na wiosnę albo w jesieni aby równomiernie wysychały/.../. Najprzydatniejsze jednak będą przygotowane na dwa lata wcześniej, przed upływem tego czasu nie mogą bowiem wyschnąć dostatecznie /.../. Od czasów sumeryjskich nic się pod tym względem nie zmieniło do dziś
2 Jak wynika z dalszego wykładu autor miał tu na myśli cegłę surową.
