Do najstarszych materiałów budowlanych, oprócz drewna i kamieni naturalnych, i to już od początków cywilizacji ludzkiej, należy zaliczyć glinę.
Glina stała się już w czasach neolitu podstawowym materiałem budowlanym, służącym do wylepiania szałasów mieszkalnych, głównie w części naziemnej. Po zarobieniu wodą stawała się plastyczna, łatwo urabialna i prosta w użyciu. Od przełomu wieków XI i XII na ziemiach polskich wały piastowskich grodów i podgrodzi, budowano z drewna z dodatkiem kamieni, a przede wszystkim z gliny, którą dla ochrony przed ogniem wylepiano ich lico zewnętrzne. Były to początki tzw. budownictwa glinobitego. Nie była to jeszcze wypalana ceramika budowlana, ale doceniano już wtedy zalety plastycznej w obróbce gliny do szerokiego zastosowania w budownictwie mieszkalnym i obronnym. Jednak w czasie wysychania glina kurczyła się i pękała. Zaczęto więc formować z niej kształtki - surówki, będące prototypem współczesnych cegieł. Z kształtek tych, łączonych rzadkim iłem wznoszono ściany nawet o dużych powierzchniach.
Cegła ceramiczna to podstawowy materiał budowlany średniowiecznej Europy, idealny budulec na miejskie mury obronne, fosy, zamki i obiekty sakralne. Od XII wieku centrami budownictwa ceglanego stały się Francja i Niemcy. Począwszy od architektury romańskiej poprzez gotyk aż do epoki renesansu cegła ze względu na swą wytrzymałość, trwałość i wszechstronne zastosowanie zawsze była cenionym i pożądanym materiałem konstrukcyjnym.
W Polsce cegła palona weszła w użycie na szerszą skalę w XIII wieku. Początkowo w okresie romańskim, a szczególnie w czasie rozkwitu architektury gotyckiej odgrywała dominującą rolę, stała się podstawowym materiałem budowlanym, wykonywano z niej również elementy dekoracyjne. W połowie XIV wieku pojawia się powszechnie stosowane, dekoracyjne zróżnicowanie kolorystyczne wątku, wykorzystujące różnice wypalenia cegły i polegające na zestawieniu spieczonej, ciemnobrązowej „zendrówki” z normalnie wypaloną, czerwoną „wiśniówką”. Zendrówki używano jako sięgaczy do zapewnienia im lepszej przyczepności na zeszklonej powierzchni, widocznej w licu muru w formie samych główek, a normalna cegła była układana jako wozówki. W ten sposób nadawano elewacjom budowli dekoracyjny układ lśniących główek lub wzory układane w formie rombów, szachownicy, poziomych pasów lub krzyży. Wybitnie dekoracyjny charakter uzyskiwano przez glazurowanie powierzchni wyrobów ceramicznych. Cegłę taką lub bardzo często dachówkę nazywano „polewaną", obecnie „glazurowaną". Używano glazury czarnej, żółtej, zielonej lub bezbarwnej, którą pokrywano przed wypaleniem boki cegieł, a szczególnie różnorodne kształtki.
Początkowo budownictwo ceglane na ziemiach Polski było importem z różnych terenów. Umiejętności wytwarzania cegieł i murowania budowli przenosiły wędrujące strzechy cegielników - może z Niderlandów i Danii, a na pewno z Brandenburgii, Saksonii i z północnych Włoch. Jednakże biorąc najogólniej - kolebkę naszego budownictwa ceglanego stanowiły północne Włochy. W jednych przypadkach - jak np. w Sandomierzu - mógł to być import bezpośredni, w innych natomiast formy włoskiego budownictwa ceglanego docierały do nas z Zachodu, poprzez różne kraje w postaci już zmodyfikowanej. Duży udział należy przypisać również rodzimym cegielnikom, którzy szybko przyswajali sobie sposoby i metody wytwarzania oraz wypalania kształtek ceglanych.
Od XIX wieku maszynową produkcję cegieł rozpoczęli Anglicy. Epokowy przełom w produkcji cegieł nastąpił jednak w Niemczech. Zastosowanie prasy ceglarskiej i prusko-austriackie zgłoszenie patentowe na piec kręgowy do wypału ceramiki budowlanej były milowymi krokami, umożliwiającymi przemysłową produkcję cegieł. Aż do końca XIX wieku cegła ciągle pozostawała najważniejszym materiałem budowlanym. Pod koniec pierwszej połowy XIX wieku w USA i Wielkiej Brytanii zaczęto stosować maszynową produkcję cegieł rozwiniętą do gigantycznych rozmiarów. Wielkie znaczenie miało też wprowadzenie do wypalania cegieł pieca tunelowego (opatentowany w Danii w 1835 r.), który w Polsce znalazł pierwsze zastosowania pod koniec XIX wieku, a na szerszą skalę dopiero od połowy wieku XX. Na poważne przyspieszenie produkcji cegieł pozwolił piec kręgowy opatentowany przez F. Hoffmana w 1858 r.
W wyjątkowo wysokich temperaturach (1100 - 1300°C) uzyskiwano cegłę „klinkierową”. Pojęcie klinkieru (pochodzące najpewniej od holenderskiego słowa „klinken”, czyli dzwonić), odnosiło się i odnosi do tworzyw ceramicznych o czerepie spieczonym, ale bez zeszkliwienia powierzchni. Cegła o takiej charakterystyce wyrabiana była z glin wapienno-magnezytowych, zmieszanych z żelazistymi. Dawne cegły klinkierowe miały czerep silnie spieczony, o barwie szaro-stalowej. Używana była prawie zawsze na posadzki, rzadziej występuje na zabytkowych fasadach, jako materiał budowlany. Zasadniczym przeznaczeniem tego typu cegieł była budowa kominów (szczególnie wolnostojących), budowy sieci kanalizacyjnych, gdzie wymagana jest m.in. odporność na działanie kwasów i ługów. Istotnym z historycznego punktu widzenia przeznaczeniem cegły klinkierowej (tzw. „drogowej") była budowa nawierzchni drogowych, placów fabrycznych i magazynowych oraz wykładziny kanałów ściekowych.
Obecnie cegła nie jest już, jak kiedyś materiałem wykorzystywanym masowo do wznoszenia murów jej miejsce zajęły wielkogabarytowe pustaki i bloczki. Znajduje jednak dalej zastosowanie jako element estetyzujący budowle (cegły elewacyjne). Cegła klinkierowa znajduje także zastosowanie w pracach renowacyjnych obiektów zabytkowych (głównie kościołów) wykonanych z cegły. Klinkier okazuje się szczególnie cenny w odniesieniu do odtwarzania ceramicznych detali architektonicznych. Po klinkier sięga się także przy projektowaniu i budowie nowych obiektów. Jest to z natury materiał odporny na niekorzystne warunki atmosferyczne, stanowi także dobry izolację akustyczną ścian, cechuje go także wysoka odporność ogniowa. Z drugiej strony ceglane elewacje - szczególnie klinkierowe - są również coraz częściej oznaką prestiżu i to niezależnie od rodzaju obiektu, na którym je wykorzystano.
Oprac, na podst.: W. Krassowski, Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach polskich, Warszawa 1990, t.2; J. Galer, Nowoczesne cegielnictwo; Lwów Warszawa Kraków, 1927; I. Płuska, Początki cegielnictwa na ziemiach polskich rozwój historyczny w aspekcie technologicznym i estetycznym, (mps.); J. Gimpel, Jak budowano w średniowieczu, Warszawa 1968;
Fot. Cegły klinkierowe, cegły elewacyjne i tradycyjne (XVIIIXIX w.), detale ceramiczne (XIXXX w.), zbiory Muzeum Zamojskiego w Zamościu
