Cokół to widoczna podstawa budynku. W przenośni można powiedzieć, że odgrywa on taką rolę, jak but na nodze człowieka: musi być czysty, elegancki i w dobrym gatunku. Z czego więc powinno się murować cokół budynku? Naturalnie, że z klinkieru.

Optycznie budynek stoi na cokole, ponieważ cokół styka się z ziemią. Wprawdzie techniczną podstawą budynku jest jego fundament, ale znajduje się on pod ziemią i jest niewidoczny. Cokół jako najniższa część ścian zewnętrznych budynku, stykająca się z gruntem, musi być odporny na uszkodzenia mechaniczne, czynniki atmosferyczne (deszcz i śnieg), wilgoć z gruntu, różne chemikalia oraz na rośliny. Cokół pełni także określoną funkcję estetyczną.

Rys. A Kształty cokołów: a) cofnięty, b) zlicowany ze ścianą, c)wysunięty

Formy cokołów

Dolna część ścian zewnętrznych budynku może być ukształtowana na trzy sposoby:

• cokół wysunięty,
• cokół zlicowany ze ścianą,
• cokół cofnięty.

Cokół wysunięty lub cofnięty może być wykonany z:

• płytek kamiennych,
• tynku,
• klinkieru (cegła lub płytki).

Cokoły zlicowane ze ścianą wykonuje się najczęściej tak samo jak całą ścianę, np. z klinkieru lub tynkuje się je.

Cokół wysunięty musi mieć odpowiednio wykonane zabezpieczenie z góry przed przed przedostawaniem się wody między cokół i ścianę. Musi też być zabezpieczony przed powstawaniem zacieków. Wysokość cokołu powinna wynosić w granicach 40 o 100 cm. Cokoły niższe od 40 cm nie spełniają wymogów [artykuł pochodzi z 2004r. - przyp. red.] ponieważ podczas opadów atmosferycznych krople deszczu odbijają się od podłoża przy budynku na wysokość nawet do 30 cm.

Elewacja bez cokołu. Tynk cienkowarstwowy na styropianie sięga do samego chodnika. W bardzo krótkim czasie został w wielu miejscach uszkodzony

Jeżeli więc cokół będzie za niski, dolna część elewacji będzie narażona na zawilgocenie i zabrudzenia, nieraz trudne do usunięcia. Cokół zlicowany ze ścianą ma chyba najmniej efektowny wygląd. Stwarza złudzenie, że budynek zapadł się w ziemię. Warto więc – szczególnie przy zastosowaniu jednolitej elewacji na całej wysokości budynku – wydzielić cokół przynajmniej odmiennym kolorem tynku. O wiele ładniej wygląda budynek z elewacjami z klinkieru; tu cokół zlicowany ze ścianą wygląda korzystnie. Bywa też tak, że parter ma elewację z klinkieru (wysoki cokół), a pozostała część fasady jest tynkowana. Połączenie między elewacją klinkierową a tynkowaną można wykonać na co najmniej dwa sposoby: albo na gładko, albo z rodzajem gzymsu lub okapnika, który wyraźnie oddziela część dolną od górnej.

Cokół głębiej!

Cokół nie może się zaczynać od poziomu terenu lub nawierzchni przyległej do budynku – musi być zagłębiony na około 20 do 30 cm poniżej tego poziomu. Newralgicznym miejscem jest styk ściany budynku z terenem. W strefie przyściennej znajduje się zawsze ziemia nasypowa, naniesiona tu po zasypaniu fundamentów. Grunt osiada tu przez długie lata, zanim dojdzie do jego normalnego zagęszczenia. Jeśli więc cokół sięga tylko do poziomu terenu lub nawierzchni przy budynku, to jest podstawa zostanie odsłonięta, a w szczelinie między zakończeniem elewacji cokołu i terenem gromadzi się woda i różne zanieczyszczenia. Sprzyja to korozji ściany, porastania mchu i roślinności, a to powoduje odpryski elewacji. W ten sposób następuje szybkie jej niszczenie elewacji w obrębie cokołu budynku.

Obiekt zabytkowy ze średniowiecza wykonany w klinkierze. Jest on podpiwniczony, ale bez izolacji przeciwwilgociowej. Aby osuszyć mury parteru i podpiwniczenia, mur podpiwniczenia został odkryty i obłożony płytami korytkowymi stosowanymi do budowy dachów. Ułożone pionowo przy murze tworzą przestrzenie wentylacyjne. Wyżej osadzono w murze żelbetonową półkę chroniącą to miejsce przed opadami atmosferycznymi

Obiekt ze ścianami zewnętrznymi z klinkieru nie musi mieć wyeksponowanego cokołu. Istotne jest to, aby taka ściana sięgała nieco poniżej nawierzchni (terenu)

Cokół budynku (elewacja) nie może się kończyć na poziomie terenu. Miejsce między elewacją i nawierzchnią chodnika będzie zawsze wilgotne i narażone na niszczenie przez roślinność. Tynk w tym miejscu będzie odpadał

Klinkier na cokoły

Jako materiał na cokół najlepiej nadaje się klinkier i kamień naturalny. Kamień naturalny stosowano dawniej do budynków dużych, raczej monumentalnych, a obecnie stosuje się głównie przy odbudowie i renowacji obiektów zabytkowych. Dla małych budynków jednorodzinnych najodpowiedniejsza jest cegła klinkierowa ze względu na jej walory techniczno-eksploatacyjne. Jest to materiał mocny, trwały, łatwy w utrzymaniu i dostępny w dowolnych kolorach. Cokół wykonany z cegły klinkierowej musi być dobrze wyspoinowany. Użyta spoina musi być odporna na wsiąkanie wody (a więc mrozoodporna), zarysowania i zabrudzenia.

Sam cokół może być kształtowany różnie. Jeżeli jest cofnięty, to część wysunięta powyżej cokołu musi mieć odpowiedni okapnik.

Jeżeli cokół jest wysunięty, to jego zakończenie też musi mieć okapnik dla uniknięcia powstawania zacieków. Cokół zlicowany ze ścianą nie ma idealnego rozwiązania odprowadzania kondensatu z przestrzeni wentylacyjnej. Trzeba się zdecydować albo na zwykłe otwory odprowadzające kondensat po licu cokołu, albo zastosować rurki wystające nieco z lica muru dla uniknięcia zacieków przy spływie kondensatu. Samo zastosowanie otworów odpływowych kondensatu nie powinno powodować zacieków na cokole. Osadzający się na ścianie od strony szczeliny wentylacyjnej kondensat zdąży częściowo odparować dzięki grawitacyjnemu przepływowi powietrza. Trzeba przestrzegać pewnych szczególnych zagadnień związanych z ociepleniem muru zewnętrznego w strefie przygruntowej w przypadku budynku podpiwniczonego i bez podpiwniczenia. Chodzi tu o wzajemne relacje między okładziną cokołu i jego ociepleniem dla uniknięcia mostków termicznych. Rozpatrzmy to na konkretnych przykładach.

Cokół budynku bez podpiwniczenia

Poprawne rozwiązanie cokołu

Jeżeli budynek nie ma podpiwniczenia, podłoga parteru oparta jest na gruncie. W takim przypadku konieczne jest podniesienie poziomu podłogi w stosunku do przyległego do budynku poziomu terenu o około 2 do 3 stopni schodowych, tj. 30 do 45 cm. W związku z tym cokół budynku powinien sięgać przynajmniej takiej wysokości.

Przy konstruowaniu cokołu i jego ocieplenia (ocieplenia podłogi na gruncie) należy przestrzegać wymogów wynikających z przepisów prawa budowlanego, tj. rozporządzenia ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2003 r., w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. Nr 75 z 15 czerwca 2002 r., poz. 690). W myśl tych przepisów w przypadku podłóg układanych na gruncie izolacja cieplna (pozioma lub pionowa) oraz ściana zewnętrzna lub fundamentowa powinny mieć opór cieplny Rmin = 1,5 (m²K)/W. Oznacza to współczynnik przenikania ciepłą U = 0,67 W/(m²K). To samo dotyczy strefy środkowej. Znajomość tych wymogów to jeszcze nie wszystko, trzeba je zrozumieć. W praktyce spotyka się budynki bez podpiwniczenia z zawilgoconymi ścianami zewnętrznymi w strefie przypodłogowej.

Wynika to z niezrozumienia przyczyny powstawania mostków termicznych w tym miejscu oraz z niezrozumienia treści wymogów normowych, mogących wprowadzać w błąd projektantów i wykonawców robót budowlanych. Stosując się np. do zasad podanych w poprzednio obowiązującej normie o ochronie cieplnej budynków (PN-91/B-02020) lub do danych zawartych w Dz. U. Nr 15/1999 (obowiązujących do 15 grudnia 2002 r.) nie uniknięto mostków termicznych (p. rys. obok).

Mostki termiczne przy zastosowaniu a) izolacji poziomej, b) izolacji pionowej

Mimo to dochodzi do powstawania mostków termicznych powodujących zawilgocenie przypodłogowej części ścian zewnętrznych na skutek kondensacji pary wodnej zawartej w powietrzu pomieszczenia na zimnej części ścian. Poprawne rozwiązanie problemu przedstawia rys. poniżej. Jak wynika z rysunku, tylko izolacja pionowa od zewnątrz muru fundamentowego daje pozytywne wyniki. Im dłuższa jest droga przenikania ciepła przez materiały budowlane nieocieplone, tym większy jest opór cieplny i mniejszy współczynnik przenikania, czyli utraty ciepła. Rysunek przedstawia całościowe rozwiązanie problemu termicznego w obrębie cokołu budynku. Ocieplenie muru fundamentowego, tj. część muru od fundamentu do izolacji poziomej powinno znajdować się na wysokości min. 1. Już powyżej izolacji poziomej ściana zewnętrzna jest izolowana cieplnie z warstwą wentylacyjną, nawiewem i odwodnieniem.

Warto zwrócić uwagę na dodatkową izolację przeciwwilgociową /a/. Gdyby jej nie było, to skroplona para wodna z jednej strony spływałaby na zewnątrz, a z drugiej strony powodowałaby zawilgocenie muru powyżej izolacji poziomej /b/. Tylko takie rozwiązanie jest poprawne. Z powyższego widać, że nawet tak prosta sprawa jak projektowanie cokołów może sprawiać problemy. Pominięcie któregokolwiek z – wydaje się – nieistotnych aspektów spowoduje kłopoty eksploatacyjne budynku, uciążliwe dla jego użytkowników.

Fot. 5 Przykład współczesny: nowy budynek z elewacją klinkierową. Cegły kończą się równo z chodnikiem. Kiepsko zagęszczona ziemia nasypowa wokół ustabilizowanego budynku już osiada

Kolejny przykład: grunt przy budynku i chodnik osiadły, osłaniając mur nośny i narażając go na zniszczenia.

Tutaj także grunt nasypowy osiadł i odsłonił styk cokołu z nawierzchnią. Spoina między płytkami klinkierowymi a chodnikowymi okazała się mocniejsza niż między samymi płytkami. Ostatnia warstwa okładziny elewacyjnej oderwała się od ściany i osunęła się wraz z chodnikiem

Cokół budynku z podpiwniczeniem

Piwnice mogą być:

• nieocieplone
• ocieplone.

W przypadku piwnic nieocieplonych obowiązują następujące warunki:

• strop nad piwnicą musi mieć współczynnik przenikania ciepła U_{k max} = 0,6 W/(m²K),
• ściany piwnic bez wymaga

Dla piwnic ocieplonych mamy:

• strop nad piwnicą – bez wymagań,
• ściany piwnic U = U = 0,8 W/m²K przy t_i ≤ 16°C, U = 0,5 W/m²K przy t_i > 16°C.

Wydaje się za celowe zastosowanie izolacji termicznej poziomej w stropie nad piwnicą w obydwu przypadkach. W pierwszym przypadku izolacja jest konieczna, natomiast w drugim przypadku, mimo że nie jest wymagana, to dobrze izoluje akustycznie.

Jeśli chodzi o ściany to muszą one być ocieplone albo na całej wysokości w przypadku piwnic ogrzewanych, albo tylko do wysokości 1 m – tak jak dla ochrony cieplnej podłogi na gruncie przy braku podpiwniczenia. Z praktycznego punktu widzenia lepiej jest ocieplić ścianę piwnicy na całej wysokości – koszt jest stosunkowo niewielki, a efekt cieplny doskonały. Oznacza to, że ocieplenie należy wykonać tak jak na rys. (przy braku podpiwniczenia). Wtedy w miejscu podłoża betonowego na gruncie znajdzie się strop nad piwnicą.

Otwory wentylacyjne i odprowadzające kondensat należy stosować w rozstawie co ok. 1 m. Otwory uzyskuje się, umieszczając elementy wywietrznikowe z tworzywa sztucznego w miejsce spoin pionowych.

Tylko prawidłowe ocieplenie cokołu i jego wykonanie z cegły klinkierowej daje dobry i trwały efekt zarówno estetyczny, jak i użytkowy. Stosowane często w wielu budynkach ocieplenie styropianem z cienkowarstwowym tynkiem na siatce z włókna szklanego na całej wysokości aż do terenu, czyli praktycznie bez cokołu, jest błędem. Ta część elewacji jest nieestetyczna i nietrwała, widać to na załączonych zdjęciach fotograficznych.

Edmund Ratajczak
„Expronad”
Ilustracje: Autor
Świat Klinkieru i Dachówek nr 3/2004